शालिग्राम पूजन विधि

शालिग्राम-पूजन विधि- शालिग्राम तथा प्रतिष्ठित मूर्तियों में आवाहन न करें, केवल पुष्प छोड़े।

शालिग्राम-पूजन विधि

आवाहन- ॐ सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।

             स भूमि ঌ सर्वत स्पृत्वाऽत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ॥

             आवाहयामि ।

आसन- ॐ पुरुष एवेद ঌ सर्वम् यद्भूतं यच्च भाव्यम् ।

          उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥

          आसनं समर्पयामि ।

पाद्य- ॐ एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः ।

        पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥

        पाद्यं समर्पयामि ।

अर्घ्य- ॐ त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः पादोऽस्येहाभवत् पुनः ।

         ततो विष्वङ् व्यक्रामत् साशनानशने अभि ॥

         अर्घ्यं समर्पयामि ।

आचमन- ॐ ततो विराडजायत विराजो अधि पूरुषः ।

          स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः॥

          आचमनं समर्पयामि ।

स्नान- ॐ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः संभृतं पृषदाज्यम् ।

        पशूँस्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्याश्च ये ॥

        स्नानं समर्पयामि ।

(दुग्ध, दधि, घृत, मधु और शर्करास्नान के बाद शुद्धोदकस्नान कराएँ।)

दूध स्नान- ॐ पयः पृथ्वियां पय ओषधीषु पयो दिव्यन्तरिक्षे पयो धाः ।

               पयस्वतीः प्रदिशः सन्तु मह्यम् ॥

             दुग्धस्नानं समर्पयामि ।

दही स्नान- ॐ दधिक्राव्णो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः ।

             सुरभि नो मुखाकरत्प्राण आयू ঌ षि तारिषत् ॥

             दधिस्नानं समर्पयामि ।

घृत स्नान- ॐ घृतं घृतपावानः पिबत वसां वसापावान:

             पिबतान्तरिक्षस्य हविरसि स्वाहा ।

            दिशः प्रदिशऽ आदिशो विदिशा उद्दिशो दिग्भ्यः स्वाहा ।।

            घृतस्नानं समर्पयामि ।

मधु स्नान- ॐ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः ।

              माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः ॥

             मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिव ঌ रजः ।

            मधु द्यौरस्तु नः पिता ।

           मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँऽ2 अस्तु सूर्यः।

           माध्वीर्गावो भवन्तु नः।।

           मधुस्नानं समर्पयामि ।

शर्करा स्नान- ॐ अपा ঌ रसमुद्वयस ঌ  सूर्यै सन्त ঌ समाहितम् ।

                  अपा ঌ रसस्य यो रसस्तं वो गृह्णाम्युत्तम-

                 मुपयामगृहीतोऽसीन्द्राय त्वा जुष्टं गृह्णाम्येष ते

                  योनिरिन्द्राय त्वा जुष्टतमम् ॥

                    शर्करास्नानं समर्पयामि ।

पञ्चामृत स्नान- ॐ पञ्चनद्यः सरस्वतीमपि यन्ति सस्त्रोतसः ।

                    सरस्वती तु पञ्चधा सो देशेभवत्सरित् ॥

                    पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि ।

शुद्धोदक स्नान- ॐ कावेरी नर्मदा वेणी तुङ्गभद्रा सरस्वती ।

                    गङ्गा च यमुना चैव ताभ्यः स्नानार्थमाहृतम् ।।

                    गृहाण त्वं रमाकान्त स्नानाय श्रद्धया जलम्।।

                    शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि ।

वस्त्र- ॐ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः ऋचः सामानि जज्ञिरे ।

         छन्दा ঌ सि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ॥

        वस्त्रोपवस्त्रं समर्पयामि ।

यज्ञोपवीत- ॐ तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः ।

              गावो ह जज्ञिरे तस्मात्तस्माज्जाता अजावयः ॥

              यज्ञोपवीतं समर्पयामि ।

मधुपर्क-ॐ दधि मध्वाज्यसंयुक्तं पात्रयुग्म-समन्वितम्।

           मधुपर्क गृहाण त्वं वरदो भव शोभन।।

          मधुपर्क समर्पयामि, आचमनीयं जलं समर्पयामि ।

गन्ध-    ॐ तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन् पुरुषं जातमग्रतः  ।

           तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये ॥

            गन्धं समर्पयामि ।

अक्षत- (श्वेत तिल चढ़ाएं चावल नहीं)

          ॐ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत ।

          अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती योजान्विन्द्र ते हरी ॥

          अक्षतान् समर्पयामि ।

पुष्प-    ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् ।

               समूढमस्य पा ঌ सुरे स्वाहा ।।

                पुष्पं समर्पयामि ।

पुष्पमाला-  ॐ औषधीः प्रति मोदध्वं पुष्पवतीः प्रसूवरीः ।

                 अश्वा इव सजित्वरीर्वीरुधः पारयिष्णवः ॥

                  पुष्पमाल्यां समर्पयामि।

तुलसीपत्र-    ॐ यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ।

                  मुखं किमस्यासीत् किं बाहू किमूरू पादा  उच्येते ॥

                 ॐ तुलसी हेमरूपां च रत्न रूपां च मञ्जरीम् ।

                 भव मोक्षप्रदां तुभ्यमर्पयामि हरिप्रियाम् ॥

               ॐ विष्णोः कर्माणि पश्यत यतो व्रतानि पस्पशे ।

                   इन्द्रस्य युज्यः सखा ।।

                  तुलसीपत्रं समर्पयामि ।

दूर्वा-         विष्ण्वादिसर्वदेवानां दूर्वे त्वं प्रीतिदा सदा।

                क्षीरसागरसम्भूते ! वंशवृद्धिकरी भव।।

                दूर्वा समर्पयामि ।

शमीपत्र-     शमी शमयते पापं शमी शत्रुविनाशिनी।

                धारिण्यर्जुनबाणानां रामस्य प्रियवादिनी ।

                शमीपत्रं समर्पयामि ।

आभूषण-     रत्नकङ्कणवैदूर्यमुक्ताहारादिकानि च ।

                 सुप्रसन्नेन मनसा दत्तानि स्वीकुरुष्व भोः।।

                 आभूषणानि समर्पयामि ।

अबीर और गुलाल- नानापरिमलैर्द्रव्यैर्निर्मितं चूर्णमुत्तमम् ।

                   अबीर नामकं चूर्णं गन्धं चारु प्रगृह्यताम् ।।

               अबीरं समर्पयामि।

सुगन्धतैल- तैलानि च सुगन्धीनि द्रव्याणि विविधानि च ।

              मया दत्तानि लेपार्थं गृहाण परमेश्वर ।।

               सुगन्धतैलं समर्पयामि ।

धूप-      ॐ ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्बाहू राजन्यः कृतः ।

             ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भया ঌ शूद्रो अजायत ॥

          ॐ धूरसि धूर्व धूर्वन्तं धूर्व तं योऽस्मान् धूर्वति तं

            धूर्वयं वयं धूमः।

          देवानामसि वह्नितम ঌ सस्नितमं पप्रितमं जुष्टतमं देवहूतमम् ।।

           धूपमाघ्रापयामि ।

दीप-       ॐ चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत ।

             श्रोत्राद्वायुश्च प्राणाश्च मुखादग्निरजायत ॥

             दीपं दर्शयामि ।

नैवेद्य-तुलसीदल डालकर आगे लिखी पाँच ग्रास-मुद्राएँ दिखाएँ।

प्राणाय स्वाहा-कनिष्ठा, अनामिका और अंगूठा मिलाएँ।

अपानाय स्वाहा- अनामिका, मध्यमा और अंगूठा मिलाएँ।

व्यानाय स्वाहा-मध्यमा, तर्जनी और अंगूठा मिलाएँ।

उदानाय स्वाहा-तर्जनी, मध्यमा, अनामिका और अंगूठा मिलाएँ।

समानाय स्वाहा-सभी अंगुलियां अंगूठे से मिलाएँ।

           ॐ नाभ्या आसीदन्तरिक्ष ঌ शीर्ष्णो द्यौः समवर्तत ।

            पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँ२ अकल्पयन् ॥

            नैवेद्यं निवेदयामि ।

          पानीयजल एलोशीरलवङ्गादि कर्पूरपरिवासितम्।

           प्राशनार्थ कृतं तोयं गृहाण परमेश्वर ।।

            मध्ये पानीयं जलं समर्पयामि ।

ऋतुफल- बीजपूराम्र- मनस-खर्जुरी-कदली-फलम्।

            नारिकेल फलं दिव्यं गृहाण परमेश्वर ।।

            ऋतुफलं समर्पयामि।

आचमन- कर्पूरवासितं तोयं मन्दाकिन्याः समाहृतम् ।

           आचम्यतां जगन्नाथ मया दत्तं हि भक्तितः।

           आचमनीयं जलं समर्पयामि ।

नारियल- फलेन फलितं सर्व त्रैलोक्यं सचराचरम् ।

           तस्मात् फलप्रदानेन पूर्णाः सन्तु मनोरथाः।।

           अखण्डं ऋतुफलं समर्पयामि ।

ताम्बूल-पूगीफल- ॐ यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।

                    वसन्तोऽस्यासीदाज्यम् ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥

                     ताम्बूलं समर्पयामि ।

दक्षिणा-  पूजाफलसमृद्धयर्थं दक्षिणा च तवाग्रतः।

            स्थापिता तेन मे प्रीतः पूर्णान् कुरु मनोरथान् ।।

           दक्षिणां समर्पयामि।

आरती-  कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरन्तु प्रदीपितम् ।

           आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य मां वरदो भव ।।

           आरार्तिक्यं समर्पयामि ।

पुष्पांजलि

ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्म्माणि प्रथमान्यासन् ।

ते ह नाकं महिमान: सचन्त वत्र पूर्व्वे साध्या: सन्ति देवा: ॥

ॐ राजाधिराजाय प्रसह्य साहिने नमो वयं वैश्रवणाय कुर्महे ।

स मे कामानू कामकामाय मह्यम् कामेश्वरो वैश्रवणो ददातु ॥

कुवेराय वैश्रवणाय महाराजाय नम: ।

ॐ स्वस्ति साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठयं

राज्यं महाराज्यमाधिपत्यमयं समन्तपर्यायी स्यात् ,

सार्वभौम: सार्वायुष आन्तादापरार्धात् पृथिव्यै

समुद्रपर्यन्ताया एकराडिति तदप्येष श्लोलोऽभिगीतो

मरुत: परिवेष्टारो मरुत्तस्यावसन् गृहे ।

आविक्षितस्य कामप्रेविश्वेदेवा: सभासद इति ॥

ॐ व्विश्वतश्चक्षुरुत व्विश्वतो मुखो व्विश्वतो बाहुरुत व्विश्वतस्पात् ।

सम्बाहुब्भ्यां धमति सम्पतत्त्रैर्द्यावाभूमी जनयन्देव ऽएक: ॥

ॐ तत्पुरुषाय विद्महे नारायणाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्।।

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्धयात्मना वाऽनुसृतस्वभावात् ।

करोमि यद्यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पये तत् ।।

पुष्पाञ्जलिं समर्पयामि।।

प्रदक्षिणा- ॐ ये तीर्थानि प्रचरन्ति सकाहस्ता निषङ्गिणः।

             तेषां ঌ सहस्त्रयोजनेऽव धन्वानि तन्मसि ।।

              प्रदक्षिणां समर्पयामि ।

क्षमा-प्रार्थना- मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं जनार्दन!।

                  यत्पूजितं मया देव! परिपूर्ण तदस्तु मे।।

                  यदक्षरपदभ्रष्टं मात्राहीनं च यद्भवेत् ।

              तत्सर्वं क्षम्यतां देव! प्रसीद परमेश्वर!।।

विसर्जन-  यजमानहितार्थाय पुनरागमनाय च।

             गच्छन्तु च सुरश्रेष्ठाः! स्वस्थानं परमेश्वराः!।।

यजमान-आशीर्वाद-मन्त्र-

             अक्षतान् विप्रहस्तात्तु नित्यं गृह्णन्ति ये नराः।

             चत्वारि तेषां वर्धन्ते आयुः कीर्तिर्यशो बलम् ।।

             मन्त्राः सफलाः सन्तु पूर्णाः सन्तु मनोरथाः।

             शत्रूणां बुद्धिनाशोस्तु मित्रणामुदयस्तव ।।

              ॐ श्रीर्वचस्वमायुमायुष्यमारोज्ञमाविधात् पवमानं महीयते।

               धनं धान्यं पशुं बहुपुत्रलाभ शतसम्वत्सरं दीर्घमायुः।।

।। इति शालिग्राम पूजन विधि: ।।